Ο λόγος της Λιλής Ζωγράφου υπήρξε αντισυμβατικός και χαρακτηρίστηκε ως η σκοτεινή θεά Εκάτη της ελληνικής λογοτεχνίας από τον κριτικό Δημοσθένη Κούρτοβικ. Το έργο της περιστρέφεται γύρω από τον χωρίς αναστολές έρωτα, τη χειραφέτηση της γυναίκας και γενικότερα την ελευθερία του ανθρώπου.
Η Λιλή Ζωγράφου (17 Ιουνίου 1922 – 2 Οκτωβρίου 1998) ήταν δημοσιογράφος, λογοτέχνις, δοκιμιογράφος, θεατρική συγγραφέας και πολιτική ακτιβίστρια, ένθερμη υποστηρίκτρια του γυναικείου κινήματος. Στα βιβλία της, εξέτασε ειδικότερα τη θέση της γυναίκας στην Ελληνική κοινωνία του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Κεντρικά θέματα του έργου της συνιστούν η προσωπική ελευθερία, η ελευθερία του λόγου, η σεξουαλική καταπίεση και η σεξουαλική απελευθέρωση.
Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, η Ζωγράφου συμμετείχε στο κίνημα της Εθνικής Αντίστασης και εναντιώθηκε στο Ναζισμό· φυλακίστηκε ούσα έγκυος και γέννησε στη φυλακή. Η Ζωγράφου κατέκρινε ανοιχτά το Καθεστώς των Συνταγματαρχών του 1967-1973· το βιβλίο της «Επάγγελμα Πόρνη» ήταν μια καυστική μαρτυρία της ζωής επί Χούντας.
Σχολιάζοντας την λογοτεχνική αυτοβιογραφία της, το έργο «Η Συβαρίτισσα», ο κριτικός λογοτεχνίας Δημοσθένης Κούρτοβικ χαρακτήρισε την Ζωγράφου ως την «σκοτεινή θεά Εκάτη της λογοτεχνίας μας».
Μια βιογραφία της Λιλής Ζωγράφου θα μπορούσε να συντεθεί από αυτά και μόνα τα βιβλία της· το μεγαλύτερο μέρος του έργου της είναι αυτοβιογραφικό.
Η Λιλή Ζωγράφου γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1922. Το δημοσιογραφικό πάθος του πατέρα της, Ανδρέα Ζωγράφου, εκδότη της καθημερινής εφημερίδας «Ανόρθωση», της ενέπνευσε από μικρή ηλικία μια ιδιαίτερη αγάπη για τη δημοσιογραφία και τη συγγραφή.
Η Ζωγράφου πέρασε τα παιδικά της χρόνια στο Ηράκλειο, αλλά η αγάπη της για το χωριό της, τη Μίλατο Λασιθίου ήταν βαθιά και σε πολλές περιπτώσεις η συγγραφέας ενσωμάτωσε στο έργο της αρκετά στοιχεία εκείνου του τόπου.
Φοίτησε στο Λύκειο Κοραή και το Καθολικό Γυμνάσιο των Ουρσουλίνων στη Νάξο. Έπειτα, σπούδασε φιλολογία στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Δεκαετίες του 1940 και 1950
Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, η Ζωγράφου —ετών 21 και έγκυος— φυλακίζεται για τη συμμετοχή της στο κίνημα της Εθνικής Αντίστασης· η μοναχοκόρη της, η μετέπειτα ποιήτρια Ρένα Χατζηδάκη, γεννήθηκε εκείνη την περίοδο.
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας το 1944, η Ζωγράφου δούλεψε ως δημοσιογράφος σε φημισμένες εφημερίδες και περιοδικά. Ακόμα, ταξίδεψε στην Ευρώπη και επισκέφτηκε πολλές χώρες του Ανατολικού Μπλοκ. Κατά τη διετία 1953-1954, η Ζωγράφου έζησε στο Παρίσι.
Ακολουθώντας το λογοτεχνικό ντεμπούτο της το 1949 με τη συλλογή διηγημάτων «Αγάπη», το δοκίμιο «Νίκος Καζαντζάκης: ένας τραγικός» εκδόθηκε το 1959· η Ζωγράφου εξέτασε τον Καζαντζάκη υπό μία νέα οπτική γωνία, εστιάζοντας στη διαρκή προσπάθειά του να γίνει υπεράνθρωπος, αλλά και στην προβληματική ερωτική ζωή του. Το δοκίμιο απετέλεσε αιτία διχογνωμιών, αλλά πρότεινε και μια πιο προσγειωμένη θεώρηση του έργου του διάσημου συγγραφέα.
Συναντώντας τον πατέρα της Ζωγράφου στο Ηράκλειο, ο πολιτικός Γεώργιος Παπανδρέου έδωσε τα συγχαρητήρια του στον Ανδρέα Ζωγράφο για την ακρίβεια της περιγραφής που έδωσε η κόρη του για τον Καζαντζάκη, τον οποίο ο Παπανδρέου γνώριζε προσωπικά.
Το Καθεστώς των Συνταγματαρχών
Η Ζωγράφου εργαζόταν στο Πρωτόκολλο Στρατολογίας, στο πολιτικό προσωπικό του Υπουργείου Αμύνης όταν επιβλήθηκε η Χούντα του 1967. Την ίδια περίοδο, αρθρογραφούσε για το περιοδικό «ΓΥΝΑΙΚΑ», προωθώντας προοδευτικές ιδέες αναφορικά με τα δικαιώματα των γυναικών ενώ, συχνά, ασκούσε ανοιχτά κριτική στο Καθεστώς των Συνταγματαρχών.
Το 1971, εξέδωσε το δοκίμιο «Ο ηλιοπότης Ελύτης», μια μελέτη για την ποίηση του ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, που αργότερα βραβεύτηκε με το Βραβείο Νόμπελ για τη Λογοτεχνία. Η Ζωγράφου επικοινώνησε με τον επιφανή ποιητή προτού να εκδώσει το έργο της αλλά, αφού διάβασε το χειρόγραφο, ο Ελύτης της ξεκαθάρισε ότι δεν το ενέκρινε και, κατά κάποιον τρόπο, της απαγόρευσε να το δημοσιεύσει. Θορυβημένη αλλά όχι αποθαρρυμένη, η Ζωγράφου προχώρησε κανονικά στην έκδοση του έργου.
Το 1974, η συγγραφέας εξέδωσε ένα χρονικό των γεγονότων της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου, με τίτλο «17 Νοέμβρη 1973 – Η νύχτα της μεγάλης σφαγής». Η ίδια ήταν αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων. Εκείνη την περίοδο, διέμενε έναντι του κτηρίου του ΕΑΤ–ΕΣΑ και οι κατ’ οίκον έρευνες της αστυνομίας ήταν συχνές· κατάφερε να ολοκληρώσει το έργο της, κρύβοντας κάθε σελίδα του χειρόγραφου που τελείωνε σε εγκυκλοπαίδειες της βιβλιοθήκης της.
Χρειάστηκαν πέντε χρόνια ώστε να ολοκληρώσει η Λιλή Ζωγράφου το βιβλίο της «Επάγγελμα Πόρνη». Σε αυτή τη συλλογή σοκαριστικών αυτοβιογραφικών ιστοριών, η Ζωγράφου περιγράφει σκληρές προσωπικές εμπειρίες που είχε κατά τη διάρκεια της επταετούς Χούντας —ξυλοδαρμό, απόπειρα αυτοκτονίας και βιασμό—, στοχεύοντας, μεταξύ άλλων, στην έκθεση της πατριαρχικής βιαιότητας της εποχής της αλλά και στη σκιαγράφηση της καθεστωτικής καταπίεσης.
| Το τραγούδι «Συβαρίτισσα» | |
|
Φίλος της Λιλής Ζωγράφου και από τα τελευταία άτομα με τα οποία μίλησε η συγγραφέας, ο μουσικοσυνθέτης Μίλτος Πασχαλίδης συνέθεσε το τραγούδι «Συβαρίτισσα» προς τιμήν της. https://www.tovima.gr/printed_post/syvaritissa-2001-miltos-pasxalidis/
|
|
 https://www.youtube.com/watch?v=8fvHII-Kvdc |
Δεκαετίες του 1980 και 1990
Μετά την πτώση της Χούντας το 1974, η συγγραφέας επέστρεψε στη δημοσιογραφία, αρθρογραφώντας για την εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» και άλλες εφημερίδες και περιοδικά.
Εκείνη την περίοδο, εξέδωσε και πολλά εμπορικώς επιτυχημένα βιβλία· η συλλογή διηγημάτων «Μου σερβίρετε ένα βασιλόπουλο παρακαλώ;», το λογοτέχνημα «Νύχτωσε αγάπη μου, είναι χτες», το μυθιστόρημα «Η αγάπη άργησε μια μέρα» και η λογοτεχνική αυτοβιογραφία της «Η Συβαρίτισσα», ήταν μερικά από αυτά.
Το μυθιστόρημά της «Η αγάπη άργησε μια μέρα», μεταφέρθηκε στην τηλεόραση από την ΕΡΤ, σε μια σειρά με πρωταγωνίστριες την Τάνια Τρύπη και την Καριοφυλλιά Καραμπέτη.
Το 1998 η Ζωγράφου εξέδωσε το τελευταίο έργο της, ένα ευρείας κλίμακας δοκίμιο με τίτλο «Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα η ιστορία του φαλλού». Σε αυτό, μελέτησε τις καταβολές της πατριαρχίας στην ελληνική κοινωνία, εξετάζοντας τον Ελληνικό Κόσμο από τα προϊστορικά χρόνια ως την εποχή των Μεγάλων Τραγικών.
Το 1998, ενώ παραθέριζε στο Ηράκλειο, η Λιλή Ζωγράφου υπέστη οξύ εγκεφαλικό επεισόδιο· πέθανε μερικές μέρες αργότερα, στο Γενικό Νοσοκομείο Ηρακλείου «Βενιζέλειο». Η κηδεία της έγινε στον ναό του Αγίου Τίτου στο Ηράκλειο στις 3 Οκτωβρίου 1998· πολλά πρόσωπα της πολιτικής σκηνής απέστειλαν συλλυπητήρια στην οικογένειά της.
Στη διαθήκη της, η Ζωγράφου όρισε ως δικαιούχους των πνευματικών δικαιωμάτων των έργων της τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια αλλά και τα Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος.
Έργο
Ο λόγος της Λιλής Ζωγράφου υπήρξε αντισυμβατικός και χαρακτηρίστηκε ως η σκοτεινή θεά Εκάτη της ελληνικής λογοτεχνίας από τον κριτικό Δημοσθένη Κούρτοβικ. Το έργο της περιστρέφεται γύρω από τον χωρίς αναστολές έρωτα, τη χειραφέτηση της γυναίκας και γενικότερα την ελευθερία του ανθρώπου. Η ίδια επιλέγει χαρακτήρες με έντονες αντιθέσεις στην προσωπικότητα και τον τρόπο δράσης και καταφέρνει να διατηρήσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, όμως κάποιες φορές, παρατηρεί ο Γιώργος Μανουσάκης, υπάρχει ψυχολογική ασυνέπεια στις πράξεις τους. Επιλέγει κυρίως την τριτοπρόσωπη αφήγηση και σπανιότερα πρωτοπρόσωπη. Το ύφος της μπορεί να γίνει λυρικό, ιδίως στις ερωτικές σκηνές, ή ακόμη και μελοδραματικό, όπως στο τέλος του Η αγάπη άργησε μια μέρα.
Ο Γιώργος Μανουσάκης επισήμανε ότι στο έργο της οι άντρες παρουσιάζονται συνήθως ως με λιγότερους ηθικούς ενδοιασμούς σε σχέση με τις γυναίκες, φέρνοντας ως παράδειγμα τη σαδιστική συμπεριφορά του γιατρού Τάγαρη στο Η αγάπη άργησε μια μέρα, αφότου έμαθε το νεανικό μυστικό της γυναίκας του. Όμως, επισημαίνει ότι δεν απουσιάζουν και αδύναμοι χαρακτήρες αντρών, όπως οι γιοι της οικογένειας Φτενούδου στο ίδιο μυθιστόρημα. Εκεί το ρόλο της συνέχειας της οικογενειακής επιχείρησης έχει αναλάβει η κόρη, η οποία είναι πιο δυναμική. Επίσης, στο …Και το χρυσάφι… ο ψαράς Γρηγόρης παρουσιάζεται ως αφενός αγνός και αφετέρου ιδανικός εραστής, ο οποίος όμως καταφέρνει να ξεπεράσει τον πόνο του χωρισμού με τη βοήθεια της Γαλανής, μιας αυθόρμητης, δυναμικής και χειραφετημένης γυναίκας η οποία κινείται άνετα σε έναν αντροκρατούμενο χώρο.
Από τα έργα της, η σειρά διηγημάτων Επάγγελμα: Πόρνη παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ποικιλία θεμάτων, από την επιστροφή εργατών από τη Γερμανία και τις χωρίς υπερβολές αντιδράσεις μοναχικών ανθρώπων που επιζητούν την ανθρώπινη αλληλεπίδραση μέχρι την αιχμηρή σάτιρα της γραφειοκρατίας την εποχή της Χούντας και το συνεχή κίνδυνο των στιγματισμένων σε ένα τέτοιο καθεστώς. Η ίδια αναφέρει στον πρόλογο ότι το συγκεκριμένο έργο είναι βασισμένο σε πραγματικά γεγονότα.
Προσωπικές Απόψεις
Θρησκεία
Η Ζωγράφου ήταν άθρησκη· εκλάμβανε τη θρησκεία ως κοινωνικό οικοδόμημα. Αρκετά από τα έργα της ήταν εν μέρει ή πλήρως αφιερωμένα στην πολιτική πλευρά του Χριστιανισμού· το βιβλίο της «Αντιγνώση, τα δεκανίκια του καπιταλισμού», ένα ιστορικό δοκίμιο για τις καταβολές του Χριστιανισμού και την πολιτική λειτουργία του στον Ελλαδικό χώρο, έγινε αρκετά διάσημο και έστρεψε αρκετούς κληρικούς της Εκκλησίας της Ελλάδος εναντίον της. Σε μια συνέντευξή της στην ιδιωτική τηλεόραση, η συγγραφέας χαρακτήρισε αυτό το βιβλίο ως «έργο ζωής».
Ήταν Επικούρεια και συχνά συζητούσε ευαίσθητα ζητήματα όπως ο θάνατος —δικός της ή και των άλλων— και η ηδονή (ενν. η φιλοσοφική έννοια) ανοιχτά, υιοθετώντας την οπτική του Επικούρου.
Πολιτική
Με τα δικά της λόγια, η Ζωγράφου «δεν ήταν κομμουνίστρια», ήτοι δεν ήθελε να είναι μέλος ενός συγκεκριμένου κόμματος και να υποχρεούται να ακολουθεί ένα ορισμένο ιδεολογικό δόγμα. Εξαιτίας του ότι η ίδια ήταν ανένταχτη, και καθώς μεγάλο μέρος του έργου της περιστρέφεται γύρω από την επαναστατικότητα, πολλοί ήταν αυτοί που το χαρακτήρισαν ως αναρχικό. Είναι βέβαιο ότι η πολιτική της σκέψη ήταν προοδευτική και εν γένει συνδεδεμένη με την Αριστερά.
| Συνέντευξη Λιλής Ζωγράφου στην ΕΡΤ | |
| https://www.ert.gr/arxeio-afierwmata/lili-zografoy-2-oktovrioy-1998/ |
Φεμινισμός και Σεξουαλικότητα
Η Ζωγράφου δήλωσε κάποτε: «Είμαι παθιασμένη αντιφεμινίστρια για τον απλό λόγο ότι είμαι ευτυχής που γεννήθηκα γυναίκα. Και τι θα γινόμουν, πώς θα ‘παιρνα τόσες και τέτοιες ηδονές αν δεν υπήρχαν οι άντρες».
Το λογοτεχνικό έργο της εστιάζεται κατά κύριο λόγο στην πάλη των γυναικών για αυτοπραγμάτωση, ελευθερία και ανεξαρτησία και παρά ταύτα η ίδια απέφυγε να υιοθετήσει μια φεμινιστική οπτική· η Λιλή Ζωγράφου απευθύνεται στις γυναίκες όχι ως απελευθερώτρια αλλά, περισσότερο, ως συνοδοιπόρος και τις καλεί να διεκδικήσουν την προσωπική τους ελευθερία, μια ελευθερία προϋπάρχουσα.
Εργογραφία
- Αγάπη (1949)
- Νίκος Καζαντζάκης – Ένας τραγικός (1959)
- Βιογραφία – Άπαντα Μ.Πολυδούρη (1961)
- Και το χρυσάφι των κορμιών τους (1961)
- Οι καταραμένες (1962)
- Οι Εβραίοι κάποτε (Μίκαελ) (1966)
- Ο ηλιοπότης Ελύτης (1971)
- Παιδεία ώρα μηδέν, ή της εκμηδένισης (1972)
- Τι απόγινε κείνος που ήρθε να βάλει φωτιά (Θέατρο, 1972)
- Αντιγνώση, τα Δεκανίκια του Καπιταλισμού (1974)
- 17 Νοέμβρη 1973 – Η νύχτα της μεγάλης σφαγής (1974)
- Κ. Καρυωτάκης – Μ. Πολυδούρη, Η αρχή της αμφισβήτησης (1977)
- Επάγγελμα: Πόρνη (1978)
- Η γυναίκα που χάθηκε καβάλα στο άλογο (1981)
- Μου σερβίρετε ένα βασιλόπουλο παρακαλώ; (1983)
- Η γυναίκα σου η αλήτισσα (1984)
- Η Συβαρίτισσα (1987)
- Νύχτωσε αγάπη μου, είναι χτες (1990)
- Παλαιοπώλης Αναμνήσεων (1998)
- Που έδυ μου το κάλλος (1992)
- Παραλήρημα σε ντο μείζονα (1992)
- Σύγχρονός μας ο Κάφκα (1993)
- Η αγάπη άργησε μια μέρα (1994)
- Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα· η ιστορία του φαλλού (1998)
Πηγές
- Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια του Νεωτέρου Ελληνισμού 1830-2010 – Αρχεία Ελληνικής Βιογραφίας, τ. 1, σελ. 592-593
- Μανουσάκης, Γιώργος (2004). «Οι λογοτέχνες του Ηρακλείου από τα τέλη του 19ου αι. ως σήμερα». Στο: Γιγουρτάκης, Νίκος. Το Ηρακλείου και η περιοχή του: διαδρομή στο χρόνο. Ηράκλειο: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας. σελ. 549-551. ISBN 9608684730.