Πα. Μαρ 29th, 2024

Ο Θ. Δ. Παπαγγελής αναφέρεται σε μια ξεχασμένη επέτειο, στα 50 χρόνια από τη δημοσίευση της βίβλου του φεμινισμού, του «Δεύτερου Φύλου» της Σιμόν ντε Μποβουάρ, την οποία οι απανταχού φεμινίστριες υπενθύμισαν με τη διοργάνωση συνεδρίου στο Παρίσι, και επισημαίνει τις πρόσφατες εξελίξεις της φεμινιστικής σκέψης

  • Θ. Δ. ΠΑΠΑΓΓΕΛΗΣ*

Αν οι στατιστικές σημαίνουν κάτι, μπορώ να βεβαιώσω ότι η ομηρική Ιλιάδα δεν περιλαμβάνεται, και δεν περιλαμβανόταν ποτέ, στον κατάλογο των προσφιλέστερων γυναικείων αναγνωσμάτων. Ουδείς ψόγος. Ο μιλιταριστικός τσαμπουκάς του Αχιλλέα σουπερστάρ μπορεί να φαινόταν σέξι στους δύο μεγάλους, τον Αλέξανδρο και τον Ναπολέοντα, αλλά δεν έλεγε και πολλά πράγματα στη Ρωξάνη και στην Ιωσηφίνα. Και αν το καλοσκεφτείς, το πρώτο και διασημότερο έπος της δυτικής λογοτεχνίας (με τη Βρισηίδα σε ρόλο «pin up girl» να ρυθμίζει τις ανεξέλεγκτες ορμόνες του Αγαμέμνονα και του Αχιλλέα) αποδίδει στη γυναίκα το είδος της αξίας που θα προβλημάτιζε ακόμη και τους αφγανούς Ταλιμπάν.

Στην εξίσου διάσημη Οδύσσεια τα πράγματα είναι αρκετά διαφορετικά, όχι μόνο επειδή η Πηνελόπη δίνει εντατικά μαθήματα συζυγικής ηθικής ενώ ο «άλλος» σερφάρει στον εξωτικό κόλπο της Καλυψώς (δεν είναι αυτό που γοητεύει την αναγνώστρια), αλλά κυρίως επειδή η Πηνελόπη μπεγλερίζει σαν τα ζάρια τους απαράδεκτους φαλλοκράτες και της Ανω και της Κάτω Χώρας (και αυτό μπορεί σαφώς να ενθουσιάσει την αναγνώστρια). Εξ ου οι φεμινιστικές προσεγγίσεις του ποιήματος και η επανορθωτική ανάγνωσή του ως «Πηνελόπειας».

Φυσικά για τη Σαπφώ δεν το συζητάμε. Ο πρώτος, έστω και κομματιασμένος, γυναικείος στεναγμός της δυτικής ποίησης αποτελεί αυτονόητο ραντεβού για τις Αμαζόνες της ερμηνευτικής (αλλά και για άρρενες αναγνώστες που επιθυμούν και επιχειρούν να «θεσμοφοριάσουν»). Η κλασική φιλολογία, η οποία στα νιάτα της αριθμούσε τόσες γυναίκες όσες και η ελληνική Βουλή επί Χαριλάου Τρικούπη, διαθέτει σήμερα αρκετή δυναμική ώστε να αφιερώνει ολόκληρο τόμο σε έναν Αριστοτέλη «διαβασμένο αποκλειστικά από γυναίκες». Η εξέλιξη αυτή θα μπορούσε να ενδιαφέρει όσους, και κυρίως όσες, συνοφρυώνονται και μελαγχολούν κάθε φορά που συνειδητοποιούν το γνωστό μειονοτικό πρόβλημα στη σημερινή Βουλή και σε άλλα σημαίνονται κέντρα λήψης αποφάσεων και άσκησης εξουσίας.

Το ιωβηλαίο του «Δεύτερου Φύλου»

Αν ο σχετικός προβληματισμός δεν αποτελεί συγκυριακή επίδειξη «τύψεων» και πολιτικής ορθότητας, αναρωτιέμαι γιατί το τρέχον έτος διανύει ήδη το τελευταίο του τρίτο χωρίς (όσο γνωρίζω) να έχει ακόμη σημανθεί η επέτειος των 50 χρόνων από την εμφάνιση του Le Deuxieme Sexe της Σιμόν ντε Μποβουάρ, της ιδρυτικής βίβλου του φεμινισμού.

Παρά το γεγονός ότι, 50 χρόνια και ποικίλες φεμινιστικές εκρήξεις αργότερα, οι εικονοκλαστικές εξάρσεις του 1949 έχουν γίνει αυτονόητες παραδοχές, το πολυσέλιδο Δεύτερο Φύλο φαίνεται να βρίσκεται ακόμη μακριά από την κυκλοφοριακή εμμηνόπαυσή του και συνεχίζει να πυροδοτεί ενθουσιασμούς, κυρίως στην Αμερική, όπου οι ζηλώτριες και θιασώτριες, αφού εμβαθύνουν στον τόμο δεόντως ραντισμένες με το «Rive Gauche» του Υβ Σεν Λοράν, επισκέπτονται αθρόα τις σχετικές ιστοσελίδες του Διαδικτύου και, ως λυτρωθείσαι των δεινών, αναγράφουν ευχαριστήρια στη μεγάλη Μητέρα.

Οπως όλα τα μεγάλα θρησκευτικά, πολιτικά και κοινωνικά κινήματα, ο φεμινισμός που δρομολόγησε η Ντε Μποβουάρ γνώρισε φανατικές προσήλυτες, ακάματες αποστόλους, συντηρητικές ορθοδοξίες, αδιάλλακτους εξτρεμισμούς, σεχταρισμούς, αιρέσεις και σχίσματα. Αλλά στις αρχές του τρέχοντος έτους όλα τα φεμινιστικά δόγματα που διεκδικούν μποβουαρική καταγωγή συνέρρευσαν στο Παρίσι για το πεντηκονταετές ιωβηλαίο του φεμινισμού, ανανέωσαν την πίστη τους στο θεμελιακό μποβουαρικό αξίωμα ότι «η βιολογία και το φύλο δεν αποτελούν πεπρωμένο», θυμήθηκαν τη μποβουαρική υποθήκη ότι «η γυναίκα δεν γεννιέται αλλά γίνεται» και το ανέλυσαν σε 140 επιστημονικές ανακοινώσεις. Εκπροσωπήθηκαν συνολικά 31 χώρες. Οχι, δεν πήγαν ούτε απηύθυναν χαιρετισμό εκπρόσωποι της Σαουδικής Αραβίας και του Ιράν· αλλά, από ό,τι ακούμε, παίζουμε ήδη στο Τσάμπιονς Λιγκ των τριάντα τόσο πιο αναπτυγμένων χωρών του πλανήτη, έχουμε και Βάσω και Ντόρα προ των πυλών και σε θέση βολής, έχουμε και χρυσές Βούλες εις τριπλούν, και θα ήταν αρμόζον να ακούσουμε ότι υπήρξε και ελληνίδα σύνεδρος. Υπήρξε;

Η υποστολή των πλακάτ

Η αλήθεια είναι ότι η Ντε Μποβουάρ δύσκολα θα επιδοκίμαζε ορισμένες από τις επιθετικότερες εκδοχές φεμινιστικής γραφής και πρακτικής. Ο δικός της λόγος, επικεντρωμένος κυρίως στο αίτημα των ίσων ευκαιριών, είναι άνετος, συχνά χαλαρός και, παρά τις ρητορικές και λυρικές εξάρσεις του, βιωματικά οικείος. Το γεγονός ότι το γαλλικό καθολικό ιερατείο την έβλεπε ως «πορνογράφο» και την ταξινομούσε ως «νυμφομανή» λέει πολύ περισσότερα για τις φαρισαϊκές αγκυλώσεις του καθολικισμού στα μέσα του αιώνα μας παρά για την ίδια την Ντε Μποβουάρ. Τα πραγματικά αμαρτήματά της ήταν άλλα, και ορισμένες από τις πιο ματαιόδοξες και αντιφατικές πόζες της επιβεβαιώνουν απλώς ότι η Ντε Μποβουάρ ήταν γέννημα και θρέμμα του σιναφιού των γάλλων διανοουμένων. Και είναι βέβαια αλήθεια ότι ζούσε διπλή ζωή: τη μια στα διαπρύσια φεμινιστικά σενάριά της και την άλλη μαζί με τον Ζαν Πολ Σαρτρ, την ανώτερη αρσενική ιδιοφυΐα του οποίου αποδεχόταν κάνοντας συστηματικό μασάζ στην υπερτροφική εγωπάθειά του.

Η προβολή από την Ντε Μποβουάρ της γυναίκας ως «του άλλου» είχε γόνιμη συνέχεια στη φεμινιστική ρητορική και πράξη. Στη φιλοσοφικά υπεύθυνη και βιωματικά πραγματιστική εκδοχή του ο φεμινισμός εξισορρόπησε προοπτικές και αποκάλυψε ιδεολογικές κατασκευές κομμένες και ραμμένες για αιώνες στα μέτρα της ανδροκεντρικής τάξης των πραγμάτων· την ίδια στιγμή η «αντάρτικη» πτέρυγά του εγκλωβιζόταν σε οντολογικούς φενακισμούς και αυτονομιστικούς κορδακισμούς με τελετουργικές ανδροθυσίες. Η ατζέντα του φεμινιστικού ακτιβισμού των δεκαετιών του ’60 και του ’70, όταν δεν ηχούσε απλώς ως πολεμικό ανακοινωθέν, άρχιζε και τελείωνε με τη μυσταγωγική καθομολόγηση μιας άνευ όρων «ετερότητας»: όχι μόνο λυσιστράτεια καραντίνα στους άρρενες αλλά ακόμη και index librorum prohibitorum για την πολιτικώς μη ορθή λογοτεχνία και τέχνη. Η Ντε Μποβουάρ, που δεν τοποθετούσε τίποτε πιο ψηλά από την ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας, δεν μπορούσε να προβλέψει αυτή την εξέλιξη.

Και δεν θα μπορούσε ίσως να προβλέψει την πιο πρόσφατη από τις πρόσφατες εξελίξεις της φεμινιστικής σκέψης που απασχόλησε, είμαι βέβαιος, τις συνέδρους του Παρισιού. Εννοώ την υποστολή των πλακάτ και τη βαθμιαία, μέσα στα τελευταία 10 με 15 χρόνια, μετάλλαξη του πλανόδιου φεμινιστικού ακτιβισμού σε περισπούδαστη ακαδημαϊκή θεωρία. Αν χρειάζεται να απομονώσουμε έναν από τους βασικούς καταλύτες αυτής της εξέλιξης, πρέπει να θυμηθούμε την Ιστορία της σεξουαλικότητας του Μισέλ Φουκό. Παρά το γεγονός ότι στους σχετικούς τόμους η γυναίκα δεν αποτελεί το τιμώμενο πρόσωπο, η βασική θέση του Φουκό ότι η ιστορικά επικαθορισμένη κατασκευή της σεξουαλικότητας είναι τελικά ζήτημα κατανομής και νομής εξουσιών δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εν πλήρη εξελίξει ευρισκόμενη συζήτηση (κυρίως σε αμερικανικά πανεπιστημιακά τμήματα) πάνω στη σχέση μεταδομικής – μετανεωτερικής σκέψης και φεμινιστικής θεωρίας. Η συζήτηση αφορά κυρίως το επιστημολογικό «στάτους» της γυναικείας ταυτότητας και τουλάχιστον μια μερίδα της σχετικής βιβλιογραφίας ευελπιστεί ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται την ιστορία ο Φουκό (αλλά και ο Ζακ Ντεριντά και ο Φρανσουά Λιοτάρ) μπορεί να εμπνεύσει ένα μοντέλο θετικής πολιτικής δράσης για τις γυναίκες.

Η «αποκάλυψη» του Λεονάρδου Σλέιν

Υποψιάζομαι ότι ούτε ο πολύς και πανόπτης Φουκουγιάμα θα μπορούσε να μας πει τι ακριβώς θα σήμαινε αυτό στην πράξη. Στο μεταξύ το μόνο βέβαιο είναι ότι για την ώρα η φεμινιστική θεωρία (όπως και τόσες άλλες θεωρίες) αποτελεί προνομιακό και αρκούντως «εμπορικό» πεδίο μεταγλωσσικών και μεταθεωρητικών ασκήσεων. Κανένας από τους παροικούντες και τις παροικούσες την Ιερουσαλήμ των πολιτισμικών σπουδών και της θεωρίας της λογοτεχνίας δεν θα εκπλαγεί από αυτό. Αλλά το τελευταίο επεισόδιο του «έμφυλου πολέμου», γραμμένο από τον καλιφορνέζο χειρουργό Λεονάρδο Σλέιν, είναι αληθώς εκπληκτικό. Στο εγκεφαλογράφημά του, το αριστερό ημισφαίριο εμφανίζεται ορθολογικό, εργαλειακό και αρσενικό· το δεξιό, έδρα των εικόνων, των ενοράσεων και του αυθόρμητου συναισθηματισμού, είναι θηλυκό.

Τί ευνοεί την ανάπτυξη του αρσενικού σε βάρος του θηλυκού ημισφαιρίου; Ο αλφαβητισμός και η γραφή, γιατί αυτά υποθάλπουν τον «γραμμικό» τρόπο σκέψης που χαρακτηρίζει το αριστερό ημισφαίριο. Ο μητριαρχικός παράδεισος της θηλυκής, «ολιστικής και ενορασιακής» αντίληψης του κόσμου χάθηκε όταν επινοήθηκε η γραφή και εδραιώθηκε έτσι η ανδροκρατική τυραννία. Αλλά κουράγιο, οι σκοτεινοί χρόνοι τελειώνουν! Η νέα παγκοσμιοποιούμενη κουλτούρα της εικόνας αναζωογονεί ήδη τον ατροφικό δεξιό λοβό, και ο χρυσούς αιών της μητριαρχίας αχνοφέγγει μαζί με τη νέα χιλιετία. Κάτι ξέρουν οι αφγανοί Ταλιμπάν και προστατεύουν τις κοπελιές τους από την αλφάβητο. Ισως τώρα να έχουν λόγους να προχωρήσουν και σε μαζικές λοβοτομές. Τι λένε επ’ αυτού οι σύνεδροι; Δεν ξέρω. Υποθέτω όμως ότι η Σιμόν ντε Μποβουάρ θα προτιμούσε τον αριστερό λοβό του Σαρτρ από τον δεξιό του Σλέιν.

*Ο κ. Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής είναι καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

_____________________
Το ΒΗΜΑ, 12/09/1999

Απόgynaikes

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *